Het bleef lang warm in de herfst en na de zachtste jaarwisseling ooit lijkt het in januari al lente. Het brengt de natuur in de war: hazelaars, elzen en narcissen staan al in bloei, en kikkers en salamanders ontwaken vroeg uit hun winterslaap. Met nog anderhalve maand winter te gaan is het nu vooral hopen dat de temperatuur een stap terugdoet, zonder dat vorst nog terugkeert.
Het is een verwarrende winter. Veel Nederlanders stonden half december op de schaats, zo ook de Wageningse bioloog Arnold van Vliet. Maar ook op het ijs viel hem iets op, vertelt hij aan NU.nl: op sommige plekken kon je niet schaatsen, omdat het ijs vol lag met eikenblad.
Dat komt niet door de uitzonderlijke zachte winter, maar door de herfst die eraan voorafging: september, oktober en november, drie maanden op rij waren warmer dan ‘normaal’. Hierdoor bleef het blad veel langer aan de bomen, soms tot en met het invallen van de vorst in december.
De warme herfst heeft ook geleid tot vroege rijping van de bloemen van de hazelaar en de els, denkt Van Vliet. Hij zag beide boomsoorten al rond de Kerst bloeien, zo’n anderhalve maand te vroeg. Dat betekent ook, zodra het droog wordt, dat de eerste hooikoortsklachten al in de winter kunnen optreden, zeker als straks ook de pollen van de berk zich nog gaan mengen.
Korte decembervorst was resetknop voor de natuur
Mogelijk heeft juist ook de korte vorstperiode het ontwaken van de natuur versneld, zegt Van Vliet. Veel soorten hebben een koude periode nodig om zaden te laten kiemen of voor hun groeiproces weer begint. Zo kan na die vroege winterkou de sapstroom in bomen eerder op gang komen.
Dat is niet zonder risico’s. Van de twee koudste wintermaanden hebben we nog maar een week achter de rug. Als er bijvoorbeeld in februari weer strenge vorst komt, zullen boomtakken die in lentestand zijn gekomen bevriezen en afsterven. Dat is niet alleen een probleem voor de natuur, maar bijvoorbeeld ook voor fruittelers. “Bevroren bloesem is één oogst, maar dode takken zijn jarenlange schade”, zegt Van Vliet.
Het is dus eigenlijk te hopen dat de winter echt niet meer terugkeert als het voorjaar vroeg aanbreekt. Daarbij is het wel belangrijk dat soorten die van elkaar afhankelijk zijn, gelijk opgaan. Dat gaat nog wel eens mis. Sommige planten en dieren ontwaken door stijgende temperaturen, andere meer door de toename van licht, als de zon weer hoger aan de hemel komt.
Afrikaanse trekvogels weten niet dat ons voorjaar aanbreekt
En nog weer andere dieren hebben geen idee hoe warm het in Nederland (al) is. Een voorbeeld daarvan zijn trekvogels die in Afrika overwinteren en door het snel opwarmende Europese voorjaar steeds vaker ‘te laat’ terugkeren.
Dat is bijvoorbeeld onderzocht voor de bonte vliegenvanger. Die moet hier een partner vinden, een nest bouwen, eieren uitbroeden en vervolgens (veel) voedsel vinden voor de jongen. Bij een vroege lente heeft de vliegenvanger daar meer moeite mee: de piek in het voedselaanbod is al achter de rug, als de jongen er eindelijk zijn.
Terug naar het hier en nu. Van Vliet zag op vrijdag al narcissen in bloei staan. Die wachten eigenlijk op hommels, om ze te bestuiven. Maar als die hommels ook ontwaken, is het verdere aanbod van nectar en stuifmeel nog te klein, en is de kans groot dat ze het niet overleven.
Kikkers en salamanders hebben sneller lege tank
Zo zijn er ook meldingen van bruine kikkers en kleine watersalamanders die alweer kruipend en springend zijn waargenomen, terwijl ze nog in winterslaap horen te zijn. Hun probleem is niet alleen dat ze nog weinig voedsel vinden, maar ook dat ze bij warmer weer hun beperkte energievoorraad sneller opbranden. “Dat geldt zelfs voor soorten die wel in winterslaap blijven”, zegt Van Vliet.
Kijkend naar de veertiendaagse weersverwachting van het KNMI blijft het voorlopig zachter dan gemiddeld (over de afgelopen dertig jaar). Vanaf volgende week komen de temperaturen wel weer wat dichter in de buurt van normaal. Als dat zo zou blijven tot in maart, zou dat voor de natuur het beste zijn. Maar bovenal geen echte terugkeer van de winterkou.